معنی شناسی مفهومی نظریّه ای در دانش معنی شناسی است که بیشتر، معانی و مفاهیم واحد های واژگانی زبان را بررسی می کند. بنیاد های نظریّۀ معنی شناسی مفهومی و چگونگی بهره گیریِ کاربردیاز آن نیازمند پژوهش های نوینی است. بررسی مفاهیم واژه ها بر پایۀ مؤلّفه های معناییِ برآمده از آن ها را در معنی شناسی مفهومی تحلیل مؤلّفه ای می گویند.مفهوم هنر از بنیادی ترین مفاهیم فلسفی در گذار زمان بوده و موضوعدانش زیبایی شناسی است. مطالعۀ مفهوم هنر در زبان فارسی نیز برآمده از گفتمان جهانی هنر بوده و مفهوم هنر در زبان و ادبیّات فارسی چنان که باید، بررسی نشده است. در این پژوهش مفهوم هنر در سروده های شاعران سبک خراسانی با رویکرد تحلیل مؤلّفه ای بازنموده شده است. پس از نشان دادن روابط مفهومی تنیده شده میان واژۀ هنر و بافت گسترده تر اشعار، همۀ مؤلّفه های معناییِ برآمده از مفهوم هنر تبیین و دسته بندی شده است. با دسته بندیاین مؤلّفه های معنایی در سطح معنایی کلان تر، دوازده حوزۀ معنایی برای مفهوم هنر در متون منظوم سبک خراسانی نمایان شده است. حوزه های معنایی مدح، زیبایی شناسی، جنگ، زبان ادبی، صناعت، حکمت عملی، جانور-شناسی، اخلاق و خُلق و خوی، دین، نقد اجتماعی، نقد ادبی و عشق به ترتیبِ فراوانیِ مؤلّفه هایِ زیر شمول آن ها، حوزه هایی هستند که در متون منظوم سبک خراسانی برای مفهوم هنرشناسانده شده اند. تدقیق در این حوزه های معنایی و سازه های معنایی آن ها نشان می دهد که نسبت های معنا داری میان حوزه های معنایی مفهوم هنر در نظم سبک خراسانی و ویژگی های سبکی مسلّط بر سروده های سبک خراسانی دیده می شود. همچنین با بررسی این حوزه ها و مؤلّفه های معنایی برسازندۀ آن ها دانسته می شود که بر خلاف پیش فرض ها، مفهوم هنر در سروده های شاعران سبک خراسانی مفهومی پویا، با دلالت های متنوّع و گاهی متفاوت بوده و چکیده ای از مفاهیم هنر در تاریخ زیبایی شناسی در متون منظوم سبک خراسانی فرونشسته است.

نوشته ای که ملاحظه می فرمایید، بخش سوم و پایانی مجموعه مقالاتی است که شادروان سید ضیاءالدین سجادی در معرفی ویژگی های سبکی نظم در قرن ششم نگاشته اند. این مقاله (بخش پایانی) اختصاص به دو شاعر برجسته دیگر این قرن یعنی افضل الدین بدیل خاقانی شروانی و نیز ظهرالدین فاریابی دارد و نویسنده فقید، ضمن برشمردن ویژگی های سبکی این دو گوینده بزرگ قرن ششم، نهایتا به معرفی کلیاتی درباره سبک شعر فارسی در قرن هفتم نیز پرداخته اند.

مقالۀ حاضر به معرفی نسخه ای دست نویس با نام کشف الضر فی نظم الدر می پردازد. مؤلّف نسخه، رکن الدین شیرازی از عارفان قرن هشتم هجری است که علی بن محمد حسن تونی در سال 835 ق. آن را کتابت کرد. قسمت اعظم این نسخه مشتمل بر یک رسالۀ عرفانی نفیس و شرح قصیدۀ تائیۀ ابن فارض است که با شمارۀ 13679 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. این پژوهش به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است و هدف اصلی اش آن است تا ضمن معرفی و تأمل در ویژگی های نسخة خطی، شگردهای بیانی و ادبی اثر نیز بررسی شود؛ نیز در پایان به این سؤال اصلی پژوهش پاسخ داده شود: «سبک ادبی و شیوه های خاص این نسخه، در چه مسائلی خلاصه می شود؟» نسخة حاضر سرشار از عاطفه و خیال است و از عناصر خیال آفرین به بهترین شکل در آن استفاده شده است؛ به طور کلی غلبة لفظ بر معنا، برتری وصف بر خبر، خیال پردازی های شاعرانه و تصویرگری، استفاده از اغراض شعری مانند مدح و تشبیب از ویژگی های خاص این اثر است. نتایج نهایی مترتب بر این تحقیق، شناسایی نسخۀ خطی منحصربه فرد کشف الضر فی نظم الدر و واکاوی شیوه های بیان و خصوصیات سبکی، ادبی و زبانی این رسالۀ عرفانی است که تاکنون در تاریخ زبان و ادبیات فارسی قرن نهم مغفول مانده است.

نشریه علمی- پژوهشی بهار ادب، از سال1387 فعالیت خود را شروع و از پنجمین شماره خود در پاییز 1388 به عنوان نخستین نشریه تخصصی در حوزه سبک شناسی، انتشار مقالات پژوهشی را آغاز کرده است. در پژوهش حاضر، با بهره گیری از روش تحلیل محتوایی و کمی، به بررسی ویژگیهای مختلف مقالات منتشر شده در نشریه بهار ادب از قبیل «تعداد نویسندگان هر مقاله»، «حوزه های پژوهش»، «استناد به نشریات مورد تایید وزارت علوم»، «رتبه علمی نویسندگان» و ... پرداخته میشود. با توجه به ارزیابی مقالات، نتیجه پژوهش نشان میدهد که از پاییز 1388 تا پاییز سال 1396، تعداد 611 مقاله در قالب 32 شماره چاپ شده است.دانشگاه آزاد اسلامی با چاپ 131 عنوان مقاله بیشترین انتشار را در این نشریه دارد.آثار منظوم بیشتر از آثار منثور مورد توجه پژوهشگران بوده و در مورد آثار سعدی بیش از هر شاعر و نویسنده دیگر پژوهش انجام گرفته است. از لحاظ استناد به نشریات معتبر در مقالات، نشریه بهار ادب با 110 و مجلات دانشگاه تهران با 30 استناد، مورد توجه خاص پژوهشگران بوده اند. همچنین، توسعه مفهوم سبک شناسی، معرفی شاعران و نویسندگان گمنام و توجه به مباحث میان رشته ای از مهم ترین دستآوردهای این نشریه است.

نوشتار پیش رو جستاری کوتاه در باب نظم و جایگاه نظم ها، اعم از نظم های هندسی یا سازوا و زیست وار یا اندام وار، ترکیبی یا مرکب یا ترکیب وار در هنر و کنش های خلاق هنرمندانه و پاره ای مقوله های زیباشناختی است. دستگاه شناختی ما طوری طراحی شده که هم نظم های رنگارنگ طبیعت فیزیکی ما را به خوبی احساس و ادراک می کند هم بی نظمی های آن را. با این همه، دستگاه شناختی بشری ما به تماشاگری این نظم ها و مناسبت های خیال انگیز بسنده نمی کند، بلکه از دیدن صورت ها و ساختارها و فضاهای هارمونیک و موسیقایی و رنگارنگی انواع نظم ها و ترکیب بندی های طبیعی گام را فراتر نهاده و وارد سپهر دیگری از رابطه با اشیاء، واقعیت ها و پدیدارهای جهان می شود؛ از تجربه های زیسته خود مدد جسته و وارد نسبت و رابطه ای فعال، بازیگرانه و خلاق و سازنده  با جهان می شود. به مدد سپهرهای ادراکی پیچیده خود و تخیل ورزی های هنرمندانه ملهم از تجربه های زیسته و جهان، دست به خلق صورت ها و ساختارها و فضاهای آراسته و هماهنگ می زند. جهانی دیگر، پرمایه و رنگارنگ از رمزها و استعاره ها و تمثیل های زنده، هنرمندانه و زیبایی شناسانه می آفریند. نظم و انواع نظم ها هم در هنر و کنش های خلاقانه هم در مقوله های زیباشناختی جایگاه ویژه دارد. علی الخصوص در مقوله های زیبایی شناسی جمال و مقوله زیبایی شناسی جلال یا امر والا و مقوله زیبایی شناسی ظرافت و ملاحت و لطف. فلسفه ها و فیلسوفان قدیم آن را دریافته بودند. مناسبت میان نظم و استمرار و تداوم حیات ژرف و ریشه ای و هستی شناسانه است. نظم ضرورت زندگی است. تصادفی نیست که هرجا و هرگاه نظمی را دیده ایم احساس آرامش و امنیت و نشاط کرده ایم. در فرهنگ ها و جوامع گذشته نظم فقط عامل تعیین کننده در خلق آثار مانا و فاخر نبود، بلکه هنر زیستن عزتمندانه و والا هم بود، نقشی که در زیست جهان انسان روزگار ما دیده نمی شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

در این نوشتار به صورت موردی به پژوهش در مورد وضعیت جامعه عصر میانه در سده چهارم هجری پرداخته و نسبت بین ارتقای نقش نظامیان در برقراری نظم اجتماعی را مورد بررسی قرار می دهیم. بررسی تاریخی متون این دوران با رویکرد جامعه شناسی نظم نشان می دهد-برخلاف تصور رایج دولت-محور از مفهوم امنیت در مطالعات عصر میانه-که در سده چهارم ه. ق با تشدید فرایند تفکیک و تکثیر گروه بندی های اجتماعی و «ماهای»مختلف و همچنین وجود اختلالات اجتماعی گوناگون در جغرافیای شرقی جامعه اسلامی، برقراری نظم اجتماعی و امنیت با مشکلات فراوانی روبه رو شد. با افزایش تنش ها و دسته بندی های گوناگون اجتماعی، توانایی بسیج، تمرکز قدرت و حقانیت دولت رو به کاهش گذاشت. در این شرایط گروه های نزدیک به قدرت برای برقراری نظم بیرونی در جامعه به رقابت و حتی مبارزه مسلحانه با یکدیگر پرداختند. این فرایند که به سقوط سامانیان و روی کار آمدن غزنوی منتهی شد و شرایط را برای برقراری نظم بیرونی در جامعه مهیا کرد.

بررسی سبک تاریخی به قدمت رساله «درباره سبک» اثر دمتریوس (100 قبل از میلاد) دارد. این موضوع ریال تا قبل از قرن بیستم، غالبا جزیی ثانوی از تحلیل های دستوری و بدیعی و به طور کلی مطالعات و بررسی های مربوط به ادبیات و زبان ادبی بود. بنابراین، سبک شناسی به شکل یک رشته نیمه مستقل پدیده ای نوظهور است، پیشرفتی است که جریان توصیف های زبان شناختی که عمیقا با رشد موضوعات و رشته های آکادمیک چون نقد ادبی و زبان شناسی مرتبط است. به طور کلی، توان تحلیلی سبک شناسی نوین عمدتا ریشه در روش های تحلیلی و توصیفی زبان شناسی دارد؛ در عین حال، سبک شناسی ادبی نوین، علاوه بر استفاده از زبان شناسی، از توان تعبیری نقد ادبی مدرن هم بهره می برد. در هر دو مورد، استفاده از روش های زبان شناختی به سبک شناسی امکان می دهد که از توصیفات تجویزی و فرمایشی پیشین تحت عنوان «سبک های درست» عدول و به سوی تحلیلی کامل تر از خود زبان و کارکردهای دایمی آن حرکت کند .

انسان، با توجه به زندگی اجتماعی و ارتقای درجات اخلاقی و با اتکا بر نیروی عقل و نطق و گاهی به منظور «تنازع برای بقا»، از مشاجره و «ستیزه گفتاری» مبرا نیست.«مناظره» و «سوال و جواب» نیزازجلوه های بارز اینگونه برخوردهاست که با مروری برمتون ادب فارسی و دستیابی به نمونه هایی متنوع، از گذشته تا به امروز، درمییابیم که این فن، گاهی صرفا و در اغلب آثار بصورت ضمنی، مورد توجه شاعران و نویسندگان بوده است. باعنایت به گستردگی و ژرفای اقیانوس ادب فارسی وغنای گنجینه های گهربار ذوق نویسندگان و شاعران، آثار نظم را مورد تاکید قرار داده، به جلوه هایی ازمناظره با توجه به پیرنگهای گوناگون از قبیل انواع ادبی، شکل ظاهرو قالب، هدف، حجم، موضوع، نتیجه، طرفین، ذکر یا حذف گفتم و گفتا، کاربرد آرایه های ادبی، روش و لحن میپردازیم تا مشخص شود فن مناظره در هر یک از دوره های سبکی چه ویژگیهایی داشته است.